Efendim,

Türkçe sözlükte tip kelimesi:

1. Bir türden olan bütün varlıkların veya nesnelerin ana özelliklerini büyük ölçüde kendinde toplayan örnek,

2. İlgi çekici, alışılmamış, olağandışı, değişik (kimse),

3. Tür, çeşit  

4. Edebiyat terimi olarak roman, hikaye, oyun gibi edebi ürünlerde, hayatta bulunan ve benzer özelliklerle belirlenen kişileri abartılmış bir biçimde yansıtan kişi.” şeklinde tanımlanmaktadır.

Biz daha çok dördüncü sırada verilen “terim” anlamı üzerinde durmaya çalışacağız. Bireysel olmaktan çok başkalarında da bulunan ortak özellikleri taşıyan ve bu özellikleri en belirgin şekilde temsil eden şahsa tip dendiğini öğreniyoruz.  

Tiplerin benzer olaylar karşısındaki tepkileri benzerdir. Bunlar, dünyanın her yerinde belirgin özellikleriyle ayırt edilebilen, kolayca anlaşılabilir kişiliklerdir. Olay veya duruma göre  değişmezler; olumlu- olumsuz davranışları, duruşları nettir.

Bunların çoğu edebi eserlerde de karşımıza çıkar: Aydın tipi, gazi tipi, eşkıya tipi, hoca tipi, kahraman tipi, öğretmen tipi, hasta tipi, miras-yedi tipi, cimri tipi, çıkarcı tipi gibi. Bunların davranışlarından, olaylar karşısındaki tavırlarından hangi tipi temsil ettiklerini anlamak mümkündür.  

*

Felatun Bey ile Rakım Efendi romanındaki "Felatun Bey", Araba Sevdası’ndaki Bihruz Bey  sathi Batı taklitçiliği ve  Alafrangalığı ile temsil edilir. Çalıkuşu’ndaki " Feride" ise, ideal bir öğretmen ve genç kız tipinin yansımasıdır.   

Alp veya alp-eren tipinde kahramanlar, yiğitlik, dürüstlük, gözü peklik, adil olma, şahsi menfaatlerini toplumun çıkarlarının gerisine atma  gibi özellikleriyle işlenir.  

*

Mehmet Kaplan, tarihin süzgecinden edebiyatımıza yansıyan insan tiplerine edebiyat aynasından bakar. Yazar, edebiyatımızdaki birçok eserde “hâkim bir tip algısı” olduğunu ileri sürer. Mehmet Kaplan, Türk edebiyatında belli “tip”ler olduğunu ve bu tiplerin birçok eserde ortaya çıkarak birbirini takip ettiğini söyler.

Mehmet Kaplan, eserinde[1] öncelikle “tip ve şahsiyet” ayrımı üzerinde durur. Ona göre Türk edebiyatında belli tipler yaygın biçimde görülür. Yazara göre bu “tip”ler “alp tipi”, “gazi tipi”, “veli tipi”, “ahi tipi”, “yeni aydın tipi” ve “hürriyet kahramanı tipi” olarak sınıflandırılabilir.

*

Kaplan ilk olarak “alp tipi”ni anlatır. Alp tipi avcı-göçebe toplumun ideal kahramanıdır.  Hareketli ve dışa dönüktür. Bu tip esas itibariyle daha çok İslamiyet Öncesi Dönemde oluşmuş destanlarda karşımıza çıkar. Alp tipi kahraman; Oğuz Kağan Destanı, Yenisey mezar taşları, Göktürk Yazıtları, Dede Korkut Kitabı, Manas Destanı ve Köroğlu’nda ufak farklılıklarla da olsa görülür.  

*

Mehmet Kaplan “gazi” tipinden bahsederken “Gazi” tipinin aslında İslamiyet’ten önceki “alp” tipinin devamı olduğunu söyler. Buradaki temel fark “gazi”nin İslamiyet uğruna “gaza” edip ölümü göze almasıdır. Battal Gazi, bu tipin önemli temsilcisidir.

Alp ve Gazi tipinin savaşçı kimliği ön plandayken “veli” tipi, İslamiyet uğruna yapılan savaşlarda değil, daha çok geniş halk kitlelerine nüfuz ederek onları manevi yönden etkilemede gösterdikleri rol ile kendini ortaya koyarlar. "Veli"ler maddi iktidarı ve zenginliği reddetmeleri, halkın içinde olmaları ve bazen hükümdardan üstün tutulmalarıyla eserlerde tebarüz ederler.

*

Mehmet Kaplan “Ahi” tipini dünya görüşü ve değerler bakımından gazi ve velilere benzeyen fakat kendisini bir zanaata adamış olmaları ve barış gayesini gütmeleri yönüyle tasvir eder. Ahiler cömertlikleri, fakirlere yardım etmeleri ve dayanışmaları yönüyle önemli bir misyonu yerine getirirler.

*

Batılılaşma “yeni aydın” tipi ile “hürriyet kahramanı” tipini bize armağan eder. Kaplan, “aydın” tipini eski “veli” tipinin bir devamı olarak ele alır. Veli tipi, gücünü kuvvetli his ve hayalden alırken  “aydın” tipi gücünü akıldan ve düşünceden alır.

*

Beklenir ki “yeni aydın ve hürriyet kahramanı” tipleri 15 Temmuz Darbesi karşısındaki direnişten, özgür düşünceden güç alarak ve geleneğin kendisine sunduğu imkânlar üzerinden yeni bir evreye geçsin. Modern çağın ihtiyaç duyduğu “mucit”, “bilim adamı,” “irfanı ve vicdanı hür” insan tiplerine vücut versin.

Düzene bağlı bürokrat-aydın tipine zıt bir karakteri temsil etmesi beklenen yeni aydın/münevver tipi, gerektiğinde Namık Kemal’in Hürriyet Kasidesinde dediği gibi “Asrın hükümlerinin doğruluk ve selametten ayrıldığını görünce” bunların karşısında dik durma ve bunlara karşı koyma erdemine sahip olmalıdır.

*

Heyhat!

Aziz Nesin’in kaleminde anlamını bulan “zübük” tipinin, bu tipler silsilesinin bir halkası olması acı verici bir gerçekliktir. Silik karakteri, dalavereci kimliği, kişisel menfaatini her menfaatin üstünde gören tavrı ve yalakalıktaki ustalığı ile her durumda koltuğunu korumayı temel meziyet sayanların sistem içinde var olmaya devam etmeleri ve bu konumlarına dokunul/a/maması ciddi bir yönetim zafiyeti olarak karşımızda durmaktadır.

*

Yüce idealler uğruna mücadeleyi hayatının anlamı haline getiren fedakâr-civanmert bir ruhun dünyevi-süfli emeller uğruna, zaman içinde, silikleşmiş bir kimliğe dönüşmesi ne acı!

*

“-Hey, anlamazdan gelme sana söylüyorum!”

ÖNEMLİ NOT: İşini hakkıyla yapan duruş sahibi insanların bu yazının muhatabı olmadığı bilinmelidir.

[1] "Kaplan, Mehmet. Tip Tahlilleri: Türk Edebiyatında Tipler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014 ve https://tkl530fall16.wordpress.com/2016/12/20/tip-tahlillerine-bir-bakis-irem-vancin/"den yararlanılmıştır.